Tomasz Miszczyk
POLSKA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Rok 1945 był rokiem przełomowym w historii państwa polskiego – po sześciu latach walk zakończyła się II Wojna Światowa, Polacy wyzwolili się spod okupacji hitlerowskich Niemiec. Po latach ogromnych strat, zarówno w liczebności populacji narodu, jak i w sferze materialnej i kulturowej, dzień 8 maja 1945 roku, data podpisania kapitulacji Niemiec, niósł Polsce nadzieję na odbudowę i pokojową przyszłość. Jednakże kolejne lata miały pokazać, że skutki wojny będą dla Polski dużo dramatyczniejsze i tragiczniejsze, niż mogłoby to wynikać ze statusu członka koalicji zwycięskiej w działaniach wojennych.
Przed 1 września 1939 roku, dniem wybuchu II Wojny Światowej, Polska, pomimo swej niemal 1000-letniej, bogatej historii, była organizmem państwowym młodym i rozwijającym się: państwo odzyskało niepodległość w wyniku zakończenia I Wojny Światowej dnia 11 listopada 1918 roku po 123 latach pozostawania pod zaborami: rosyjskim, pruskim i austriackim. Lata 1918 – 1939, tzw. „dwudziestolecie międzywojenne”, były czasem odradzania się instytucji demokratycznych, rozwoju przemysłu i kultury, ale też dużych niepokojów społeczno-politycznych. Tak zwana II Rzeczpospolita (nieoficjalne określenie Polski okresu międzywojennego) była krajem dużym pod względem terytorialnym (niemal 400 tyś. km kwadratowych) i bardzo zróżnicowanym pod względem etnicznym i kulturowym. Kraj zamieszkiwany był przez rdzennych Polaków (ok. 68 % populacji), ale także liczne mniejszości narodowe: Ukraińców (ok. 14 %), Żydów (ok. 8 %), Białorusinów (ok. 4 %), Niemców (ok. 3 %). Jednakże zbyt krótki, dwudziestoletni czas, jaki Polska miała po dziesięcioleciach wyniszczających zaborów, nie pozwolił na odpowiednie przygotowanie się do narastającego od początku lat 30. zagrożenia ze strony hitlerowskich Niemiec, którego finałem była niemiecka agresja na Polskę w dniu 1 września 1939. To wydarzenie okazało się również początkiem wojny, która z czasem ogarnęła cały świat. Niemalże równocześnie, 17 września 1939 r., na podstawie paktu Hitlera ze Stalinem, na wschodnie terytorium Polski wkroczyły wojska sowieckiego ZSRR, dokonując oderwania od kraju ponad połowy jego powierzchni.
Po krótkiej, ale heroicznej obronie, Polska w październiku 1939 roku dostała się na sześć lat pod brutalną i krwawą okupację hitlerowską. Na wschodzie natomiast trwały represje i zsyłki na Syberię ludności cywilnej, a także masowe mordy oficerów polskiego wojska (Zbrodnia Katyńska). Polska przestała być formalnie państwem. Pomimo faktycznego rozbioru kraju pomiędzy hitlerowskie Niemcy i sowiecką Rosję, na terytorium Polski zaczął rozwijać się potężny ruch oporu, który z czasem przybrał rozmiary największego masowego oporu przeciw najeźdźcom w całej objętą wojną Europie. Efektem tego było powstanie struktur tzw. Państwa Podziemnego z militarnym ramieniem w postaci oddziałów partyzanckich, a z czasem regularnego, konspiracyjnego wojska, zwanego Armią Krajową. Polscy żołnierze brali także udział w działaniach zbrojnych poza granicami ojczyzny, np. polscy lotnicy w Bitwie o Anglię, polskie oddziały walczyły w Afryce, Skandynawii i wielu innych miejscach. w efekcie utworzono polskie armie, które brały udział w walkach zarówno na froncie zachodnim, jak i wschodnim. Terror okupantów w okupowanej Polsce skutkował masowymi aresztowaniami, egzekucjami ulicznymi, zsyłkami do obozów koncentracyjnych. Eksterminacja obejmowała zarówno etnicznych Polaków, jak i obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. W obozach koncentracyjnych utworzonych przez Niemców na terenie Polski (Auschwitz Birkenau, Treblinka, Majdanek, Sobibór) dokonywano jednych z największych masowych mordów w dziejach ludzkości.
Położenie geopolityczne Polski, pomiędzy Niemcami a Rosją, sprawiło, że w roku 1945 przez terytorium kraju przeszły oddziały Armii Czerwonej, w ciężkich walkach wypierającej oddziały hitlerowskie i w efekcie szturmujące i zdobywające Berlin. Kraj został wprawdzie „wyzwolony” z okupacji hitlerowskiej, ale równocześnie dostał się pod wpływy komunistycznego sąsiada ze wschodu. Stalin nie miał zamiaru rezygnować z przejęcia kontroli nad powojenną Polską i na terenach odbitych Niemcom instalował władzę całkowicie od siebie zależną i wprowadzającą nowy ustrój, wbrew woli mieszkańców. 22 lipca 1944 powstał tzw. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, będący zalążkiem przyszłego komunistycznego rządu, całkowicie zależnego od ZSRR, który po podpisaniu niemieckiej kapitulacji stopniowo, bez żadnych demokratycznych procedur, przejmował władzę. Zakończenie wojny 8 maja 1945 r. było dla Polski tylko formalnością, ponieważ faktyczny los kraju rozstrzygnął się na konferencjach w Jałcie i Poczdamie, gdzie mocarstwa zachodnie, pomimo wielkiego zaangażowania i ogromnych strat Polaków w walce z Hitlerem, postanowiły oddać Polskę w strefę wpływów Stalina, tworząc nowy podział Europy, a w efekcie tzw. Żelazną Kurtynę pomiędzy demokratycznym Zachodem a totalitarnym Wschodem. Polska wyszła z II Wojny Światowej totalnie zniszczona, ze zrujnowaną infrastrukturą i gospodarką, zniszczonymi miastami (stolica kraju, Warszawa, została zburzona w ponad 80 %), a także ogromnymi stratami ludzkimi – zginęło lub zostało wymordowanych przez okupantów ponad sześć milionów obywateli Polski.
Postanowieniem konferencji jałtańskiej i poczdamskiej, całkowicie zmienione zostały granice Polski – na stałe oderwane od kraju i wcielone do ZSRR zostały tereny zajęte przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 – tzw. Kresy Wschodnie (tereny dzisiejszej Ukrainy, Białorusi, Litwy), natomiast do Polski przyłączono, wysiedlając z nich ludność niemiecką, tzw. Ziemie Zachodnie – Śląsk, Pomorze (ziemie w średniowieczu należące do Polski, potem przez kilkaset lat należące do Niemiec). Granica polsko-niemiecka przesunęła się na zachód, na linię rzek Odry i Nysy Łużyckiej. W wyniku przesunięcia granic oraz wojennej eksterminacji obywateli polskich pochodzenia żydowskiego (Holokaust), Polska z kraju przed wojną bardzo zróżnicowanego kulturowo i etnicznie, stała się państwem praktycznie jednonarodowym. Na włączone do Polski tzw. Ziemie Zachodnie została przesiedlona ludność polska z terenów zajętych przez Związek Radziecki (tzw. Kresów Wschodnich).
W roku 1945 rozpoczęła się wielka odbudowa kraju, jednakże entuzjazm ocalałych z wojny ludzi tłumiony był coraz silniej wprowadzanym totalitaryzmem politycznym. Partia i rząd komunistyczny, sterowane z ZSRR oraz stacjonujące w kraju oddziały wojsk sowieckich, które po zakończeniu wojny nie wyszły z Polski aż do przemian ustrojowych w roku 1989, wprowadzały niszczący dla gospodarki system centralistyczny, a także prowadziły politykę terroru i represji wobec bohaterów wojennych wywodzących się z Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Ostatecznym ciosem dla nadziei demokratycznych okazały się sfałszowane przez partię komunistyczną wybory parlamentarne w roku 1947, po których pełnię władzy przejęła komunistyczna PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza). Utworzono twór państwowy, zwany PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa). Polska, podobnie, jak wiele krajów po wschodniej stronie Żelaznej Kurtyny, stała się państwem satelickim wobec Związku Radzieckiego, będąc od niego całkowicie uzależniona pod względem politycznym i gospodarczym. Demokratyzacja państwa i wyzwolenie się z tych wpływów nastąpiło dopiero po przemianach politycznych roku 1989.
Szczególnie przedstawiała się sytuacja tzw. Ziem Odzyskanych lub Ziem Zachodnich, czyli Śląska Dolnego (w tym regionu Karkonoszy) i Opolskiego oraz Pomorza i Mazur. Tereny te, oderwane od Niemiec, przyłączono do Polski jako rodzaj rekompensaty, z jednej strony za straty wojenne ze strony Niemiec, z drugiej za ziemie wschodnie, oderwane od Polski i włączone do Związku Radzieckiego. Śląsk i Pomorze, mimo piastowskich korzeni średniowiecznych, przez setki lat zamieszkiwane były przez ludność niemiecką. Ludność ta przez pierwsze lata powojenne była systematycznie wysiedlana do Niemiec, natomiast na jej miejsce osiedlano ludność polską, pochodzącą z różnych kierunków – przede wszystkim z tzw. Kresów Wschodnich, zajętych przez ZSRR (tzw. repatrianci), ale także mieszkańców tzw. Polski centralnej, głównie z całkowicie przez Niemców zniszczonych miast (np. Warszawa). Przybywali tu również repatrianci z południowej i zachodniej Europy. Ziemie Zachodnie pod względem infrastruktury stały na znacznie wyższym poziomie rozwoju, niż np. polska prowincja, dlatego też bardzo chętnie osiedlali się na nich Polacy, którzy w czasie wojny stracili cały swój dobytek, a także tacy, którzy szukali lepszego życia. Nie brakowało także szabrowników, szukających okazji do łatwego wzbogacania się. Wymiana etniczna ludności była niemal stuprocentowa. Ziemie Zachodnie, ze względu na bardzo zróżnicowane kierunki, z których przybywali osiedleńcy, stały się swego rodzaju tyglem kulturowym – każdy przywoził ze sobą swoją kulturę, zwyczaje, nawet kuchnię czy rodzaj ubierania się. Oprócz ludności rdzennie polskiej na przełomie lat 40. i 50. na Ziemiach Zachodnich pojawiali się także przesiedleńcy pochodzenia rusińsko-ukraińskiego (Łemkowie z tzw. Akcji Wisła), a nawet greckiego (uciekinierzy polityczni). Współczesnym efektem tych wszystkich zmian społeczno-politycznych jest brak na terenie dzisiejszego Śląska i Pomorza tradycji kulturowych, które by sięgały bardzo zamierzchłych czasów, a wywodziły się z jednolitego rdzenia. Kultura niemal każdego mieszkańca jest wypadkową zwyczajów (np. tradycje kulinarne, obrzędy, ubiór) jego najbliższych przodków (rodziców, dziadków) i kierunków, z których w pierwszych latach powojennych na Ziemie Zachodnie przyjechali.
Mapy – źródło: Internet, Wikipedia:
Polska 1918 – 1939 (II Rzeczpospolita)
Polska po roku 1945
Zmiany granic Polski w roku 1945
